Bu çalışmamı can kardeşim,Sandıklının yetiştirdiği değerli insan Osman Seyman Beyefendiye ithaf ediyorum

Dr. Muharrem Bayar

Anadolu’yu Türk Yurdu Yapan Tarihi Büyük Savaş

                              SANDIKLI  DÜZBEL SAVAŞI

1- Savaş uzerine özetlenmiş bilgi

İmparator Manuel Komnenos, Rum (Anadolu) Selçuklu devletinin çok güçlendiğini ve Doğu Roma İmparatorluğu için büyük bir tehlike oluşturduğunu görmenin, kendi olanaklarını da yeterli saymanın zayıf düşmanı yenebileceğine güvenmenin sonucunda, Rum (Anadolu) Selçuklu devletini can evinden vurmak, yıkıp yok etmek amacıyla 1176 yılında Konya üzerine sefere çıkmıştı. Bilmediğimiz bir nedenle, impatorluk ordu­larının güneybatıya giderken kullana gelidiği, Dorylaeion(Eskişehir’den) ge­çen ana yolu izlemedi ve önce dosdoğru güneye, Denizli yöresine inip oradan Laodikeia (Denizli ile Pamukkale arasında kalıntıları bulunan  Khonai (Denizli doğu yakınındaki bucak merkezi Honaz) üzerin­den doğuya yöneldi. 70.000 kişilik ordusu, Konya’yı kuşatıp ele geçirmeyi amaçladığından, mancınıklar, arabalara bindirilmiş merdivenler gibi kuşat­ma savaşı araçlarını da birlikte getiren ağır bir ordu idi.

Manuel’in ordusu, batıdan doğuya yürüyüp Apameia(Dinar’a) vardı. Binyıllardan beri, Dinar’dan Konya yöresine gidişin ana yolu Dinar,Sandıklı, Ka­raadilli, Çay yolu idi. Bizans çağında, ikincisi önemde olmak üzere Eğridir Gölünü kuzey kıyısından ya da güney kıyısından dolaşan, yani günümüzde birincisi Yalvaç’ dan ikincisi Gelendost’tan geçen, sonra birle­şip dağ aşarak Philomeleion (Akşehir’e) inen yollar da, kullanılmakta idi. Böyle iken, Bizans ordusu, kuşkusuz zorlayıcı bir neden dolayısıyla, Mar­mara Bölgesine ya da Ege Denizi kıyı/arına gidecekmiş gibi tam ters yöne, kuzeybatıya doğrularak Khoma’ya (Homa/Gümüşsu’ya) geldi. Burası, Di­nar ile Çivril arasındaki sulak, sazlık (Tylenderes) kaynakları yöresinden bir bölümdür. Ordu, oralarda bir yerde, yeniden Konya’ya yöneldi; için­de, orta yerindeki yıkık Myriokephalon Kalesi’nin bir zamanlar denetledi­ği uzun, dar bir dağ geçidinin ucundan içeriye girdi; adı bilgi kaynakları­mızda (Tzibritzi ya da Cybri1cimani diye verilen bu geçitte ilerlerken,

II.Kılıç-Arslan ordusunun saldırısına uğradı, hemen hemen tümüyle yok edildi., pek az sayıda asker ve subayla kaçabildi

(I 7 Eylül 1176).

2. Bizans ordusunun, Dinar’dan başlayarak izlemiş olması gerekirken izleme­diği ana yol  üzerine

2.1. T i t U s L i v i u s ‘da bulduğumuz bilgi

Aslında, Denizli dolaylarından Dinar dolaylarına en eski çağlardan beri ulaşım sağlayan ve bugün de kullanılan ana yol boyunca gelen kişi­nin, daha ilerideki, yine en eski çağlardan beri ve günümüzde de ana yol niteliğiyle kullanılagelen Çay-Konya yoluna çıkıŞı, ilke olarak, bugünkü Dinar, Sandıklı,Karaadilli, Çay yolundan idi. Daha açık deyişli Dinar, Sandıklı,Karaadilli, Çay yolu, gerek ilkçağda gerek ortaçağda, Dinar-Konya gidişinde anayo­lun bir parçasıydı. Yalnız, bu parça eskiden, bazı yerlerde şimdikine göre biraz değişik gidiş izliyordu. Örneğin Haydarlı yakınında, Çölovası’nda Tatarlı Köyü höyüğünde bulunan Metropolis kentinden (şimdiki yola göre biraz kuzeyden) geçiyordu.

T i t u s L i v i u s ‘ un ayrıntılı biçimde anlat­tığına göre, Roma’lı Consul Manlius Vulso, M.Ö 189 yılında, çapulcu Pisi­dia’lılar, Galat’lar üzerine Ephesos/Selçuk’tan yola çıkarak sindirme seferi­ne giderken, Sagalassos (Ağlasun) dolaylarından yani güneyden gelip, o ne­denle Apameia/Dinar’a uğramaksızın, Metropolitanus Campus (Metropo­lis Ovası; şimdiki adı: Çölovası) üzerinden, bu bağlantı yolunu izleyerek bir süre yürümüş; Khelidonia/Dinia’da (bugünkü Karaadilli yakınında) ı kuzeye, Synnada/Şuhut’a yönelmişti.[1]

2.2. St rab o n ‘da bulduğumuz bilgi

Dinar,Sandıklı, Karaadilli, Çay bağlantı yolunun ilkçağda ana yol durumunda olduğunu St rab o n da belirtir ^[2].

Ephesos’tan doğuya doğru yolculuğa çıkan herkes tarafından kullanılan genel bir yololduğundan, Artemidaras da bunu kullanmıştır; Ephesos’tan … Phrygia’da Karia ile sınır olmuştur,

Karoura’ya[3] 74 Stadia’dır ^[4]• Karoura’dan Laodikeia [5], Apameia [6], Metropolis [7] ve Khelidonia[8] üzerinden Phrygia’da … Holmoi’ye[9] gelinir ki Karoura’dan burası  Stadia’dır [10].

S t rab o n , daha sonra, ana yolun Philomeleion/ Akşehir, Tyriaeion (Ilgın yakınında yahut Ilgın’ın yerinde ilkçağ kenti), Laodikeia (Yanık Laodikeia, bugünkü Yorgan La.dik) kentlerinden geçtiğini, yani tıpkı şim­diki Akşehir-Konya yolunun gidişini izlediğini anlatıyor.

2.3. İÖ 480’de Xerxes ordusunun izlediği yol

İrandan Yunanistan üzerine sefere çıkan Xerxes ordusunun Anadolu da önce Kappadokia, sonra Phrygia bölgesinden geçtiğini ve Dinar, Acıgöl, (Honaz önündeki) Kolossai yolunu (bugünkü Dinar, Dazkırı, Çar­dak, Denizli yolunun o çağdaki atası) izlediğini biliyoruz [11]. Fakat, ordu­nun Dinar’a hangi yoldan geldiğini H e r o d o t o s söylemiyor. Konya, Çay, Karaadilli yolunun izlenmiş olması beklenir.

2.4. İÖ 401’de Genç Kyros’un izlediği yol

Buna karşılık, İÖ 4or’de aynı yörede ters yönde, Batı Anadolu’dan İran’a gidecek olan Genç Kyros’un ordusu, bilinmeyen bir nedenle, görünüşe bakılırsa seferin İran şahına karşı düzenlendiğini açığa vurmuş olmamak için, tuhaf bir gidiş izlemiştir ve Dinar’dan kuzeye yönelip (her­halde Sandıklı, Hocalar yolunu izleyerek) Banaz dolaylarında Keramon Agora’ya (Çömlek Pazarı’na) uğramış, oradan Çay-Konya yoluna girmiş­tir [12]

2.5. M.Ö 334’de İskender ordusunun izlediği yol

Büyük İskender’in ordusu Dinar’dan, kışı geçirmek üzere (Polatlı batı yakınında, Sakarya kıyısındaki) Gordion’a gitmişti u. Bu gidişin hangi yol­dan yapıldığını Ar r i a n o s söylemiyor; Dinar, Sandıklı,Çay, (daha sonra Poly­botos/Bolvadin’in kurulduğu yer üzerinden)[13] Afyon’dan ve daha sonra Do­kimeion/İscehisar’ın kurulduğu yer üzerinden?) Amorion (Emirdağ doğu ilerisinde Hisar Köy bitişiğindeki höyükte kalıntıları yığılıdır) yolunu izle­miş yani sonuç olarak onun da Dinar,Sandıklı Karaadilli, Çay yolundan geçmiş olması gerekir.

  2.6.M.Ö. 301′ de Ege Bölgesi batısından Afyon yöresine giden Lysimak­has ve Demetrios ordularının izlediği yol

İskender’in ölümünden sonra onun bıraktığı imparatorluk ülkesinde egemenlik yarışımına ve savaşımına giren, her biri belli bir bölgeyi ele ge­çirip Kral sanını takınan komutanlar arasındaki Ipsos meydan savaşının, Afyon-Çay arası yörede yapıldığı biliniyor. Savaş yeri bitişiğindeki Ipsos kenti, Ram say’e göre, bugünkü Çay yakınındadır; L o u i s Ro­b ert’ e göre Afyon’un  16 km. kuzey yakınında, demir  yolunun izlediği doğal yol üzerindeki Sipsin (şimdi, Çayırbağ) Köyü’dür. Savaş öncesinde, Antigonos Çukurova yöresinde bulunuyordu; düşmanlarından Seleukos, ordusuyla, Orta Anadolu’da, Kappadokia yöresinde kışlamaktaydı. Antigo­nos’un diğer bir düşmanı, Trakya yöresine egemen Lysimakhos, Batı Anadolu’ya saldırıp İzmir’in güneybatı yakınında Teos ve Kolophon kent­leri ile, Salihli yakınında Sardis’i (bu kentin akropolis bölümü dışında) ele geçirmişti. Antigonos, Yunanistan’da bazı bölgelere egemen olan ve kendi­si de Kral sanı nı takınan oğlu Demetrios’a ulak gönderip onu yardıma ça­ğırmış; Demetrios, Ephesos Selçuk’da Anadolu’ya çıkardığı askeriyle savaş yerine yürümüştü.

Batıdan gelerek lpsos savaşına katılan Lysimakhos ve Demetrios ordu­larından herhangi birinin Dinar, Sandıklı,Karaadilli, Çay yolunu izlemiş olup ol­madığını, bu savaşa ilişkin bilgi kaynaklarından [14] öğrenemiyoruz. Güçlü bir ihtimalle, Demetrios ordusu Ephesos/Selçuk’tan gelirken önce Mende­res Vadisini, sonra Dinar, Sandıklı ,Karaadilli, Çay yolunu izleyerek savaş alanına ulaşmıştı. Buna karşılık, Sardis dolaylarından gelen Lysimakhos ordusu ünlü Kral Yolu’ndan yararlanmış olmalıdır.

.

2.7. M.Ö. 404’de Alkibiades’in izlediği yol

Atinalı devlet adamı Alkibiades, İran’la bağlaşıklık kuran Spartalıların Atina donanmasını İÖ 404’de Gelibolu Yarımadası’nda Aigos Potamoi/ Cumalı çayı ağzında baskına uğratıp yok etmesi üzerine, savaş yerinden pek uzakta olmayan Paktya/Bolayır’daki berkitilmiş konağını bırakıp kaç­mış, bazı İranlı satraplarla kişisel dostluğuna güvenerek İran imparatorlu­ğu ülkesine sığınmak üzere Bithynia yöresine (baskın ihtimalle Kios/Gem­lik’e) geçip oradan İran’a doğru yola çıkmış, ama Metropolis kenti yakın­larında Melissa çiftliğinde yola devam iznini beklerken, (Sparta’lıların dile­ğini yerine getiren) İranlılarca öldürtülmüştü [15].

İlkçağdan beri genel kanı, bu Metropolis’in, daha önce sözünü ettiği­miz, Haydarlı yakınlarında, Çölovası’ndaki Metropolis olduğudur. Hatta Roma İmparatoru Hadrianus o yörede Alkibiades anısına bir heykel dik­tirmiştir. Buna göre Alkibiades dahi Dinar, Çölovası, Karaadilli, Çay (ora­dan Konya, İran) yolunu izlemeye çalışıyordu [16]

2.8. Sonuç

Anadolu’nun tarihsel coğrafyasında Dinar, Sandıklı Karaadilli, Çay yolunun Batı Anadolu’dan Konya’ya gidişte bir ana yol olarak önemini bu ilkçağ örnekleriyle vurguladıktan sonra,asıl konumuza dönelim ve 1176’da Batı Anadolu’dan gelerek Konya’ya gitmek isteyen Manuel Komnenos ordusu­nun izlediği, içinde Myriokephalon Kalesi’nin (artık yıkılmış durumda) bu­lunduğu geçidin hangi geçit olduğu sorusuna yanıt arayanların savunduğu görüşleri gözden geçirelim.

3. Savaş yeri konusunda savunulan değişik göriişler

Savaş yerinin topografik özellikleri hakkında, Bizanslı tarihçi Honazlı N i k eta s’ın yapıtında[17] ve ayrıca, İmparator Manuel’in savaştan sonra İngiltere kralına gönderdiği, Myriokephalon savaşını anlatan bir mektup­ta [18] oldukça ayrıntılı bilgi verildiği halde, konuyu inceleyen çağdaş yayın­larda savaş yeri üzerine pek çok görüş öne sürülmüş, tartışma sonuca bağlanamamıştır. Şöyle ki:

3.1. Savaş, Ramsay ‘e[19] ve onun görüşünü izleyen Fe r i d u n

D i ­r i m t e k i n ‘e[20] bakılırsa, Homa/Gümüşsu kasabası ile Kızılviran Köyü arasındaki Düz Bel adlı geçitte olmuştur.

3.2. H ü s e y i n Ş e k e r c i o ğlu  ‘na göre, savaş yerı, Gelendost ka­sabasının yanıdır[21]

3.3 Bu görüşleri gerekçe vererek eleştiren Ayiter [22], hiçbirini kabul etmez ve önerilen yerlerin topografik özelliklerinin, savaş yerinin bilinen topografik özelliklerine hiç uymadığını haklı olarak vurgular. Kendisi belli bir yer önermez; Sandıklı yöresinde araziyi ve geçitleri incelemediğini, oralarda da inceleme yapmak gerektiğini belirtir.

3.4. O s m an T ura n [23], savaş yeri olarak Kumdanlı’yı gösterir. Oy­sa oradan kendim birkaç kez geçtim; Eğridir Gölü kuzey kıyısını dolaşıp Yalvaç yakınına uzanan yolun, Kumdanlı dolayları dahil, hiçbir bölümünde “yanı uçurumlu ve uçurum dibinden suyu Eylül’de bile akan bir derenin bulunduğu uzun, dar geçit” tanımlamasındaki topografik özel­liklerin bir teki olsun yoktur.

5. Abdülhalik Çay [24], bizim gibi, Manuel’in Sultan Dağları kuzeyinden, Philomeleion/ Akşehir-Konya yolunu izlemek kararında miyecekti. Oysa, ileri sürülen görüşlerin tümü, sonuçta, Manuel ordusu­nu, sırt dönüp uzaklaştığı bu yolların birine sokmaktadır, yahut ancak o yollardan birine çıkabilecek olan (HomaiGümüşsu yakınındaki) Düz BeI’e sokmaktadır. Bunun mantıksızlığı bana pek açık görünüyor. Dinar’dan Homa/Gümüşsu’ya yönelen Manuel, ancak, biraz ilerideki Işıklı’dan baş­layıp Sandıklı dolaylarına çıkan diğer bir tarihsel yolu izlemek istiyor ola­bilirdi. Bu yolun varlığının göze çarpmaması, konunun şimdiye kadar ay­dınlanmamasının başlıca nedeni olmuştur kanısındayım. Sözünü ettiğim “diğer bir tarihsel yol”, Kufi Çayı vadisi yoludur. ileride IV 5’de bu yolun şimdiki durumu hakkında ayrıntılı bilgi vereceğim.

4. Savaşın gerçek yerinin belirlenmesine  ihtimal  veren kanıtlar

4.1 Kanıt:Savaşın yapıldığı geçidin adı, Sandıklı-Çivril yakınına işaret ediyor

Buna da hiç kimse dikkat etmemiş görünüyor. Geçidin adı,

N i ke­tas’ın eserinde , Tzibritzi biçiminde yazılmıştır. Gerek eski gerek yeni Hellen dilinde örneğin j harfinin karşılığı bulunmadığı gibi, ç harfinin ve bizdeki okunuşuyle c harfinin de karşılığı yoktur. C sesini vermek için tz, ç sesini vermek için ts kullanılır; tz’nin ç yerine geçtiği de olur. Diğer yandan, yeni Hellen ağzında (Rumcada) b harfi, bizdeki v’nin değerinde­dir. Demek ki, geçidin birinci adı N i k eta s ‘da Tzibritzi diye yazılmakla birlikte bu yazım bizim okuyuşumuzdaki Civrici yahut Çivriçi’nin değerin­dedir.

Geçidin adı, Manuel’in İngiltere kralına gönderdiği, Latince yazılmış mektupta, Latin yazımına uydurularak, Cybrilcimani diye veriliyor ve bu­nun, adın Türk ağzında büründüğü biçim olduğu söyleniyor. İtalyanca’da ve İtalyanca etkisindeki kişinin Latince’sinde c harfi, önüne bir ince sesli gelince, ç okunur; İstanbul Hukuk Fakültesi’nde, Roma Hukuku dersinde hocam Prof. Dr. Ziya Umur’un corpus iuris civilis’i “korpus yuris çivilis” diye okuyup söylediğini hala hatırlarım. Diğer yandan, Cybrilcimani yazı­mını veren Manuel’in mektubu döneminde yeni Hellen dilinde (Rumca­da) y’nin artık i değeriyle, b’nin de v değeriyle kullanıldığını göz önünde tutunca, adın bu biçiminin de Çivrilçimani olduğunu anlarız ve gerek Çivriçi’de, gerek Çivrilçimani’de, kökenini bilmediğimiz, Türkçe’de hiçbir anlamı olmayan Çivril adını tanırız!

Demek ki savaş, Sandıklı-Çivril yakınında bir geçitte yapılmıştı.

Buna karşı, Claukos/Kufi  Çayı Vadisi geçidinin aslında Çivril’de de­ğil, onun doğu yakınında Işıklı’ da başladığı ve Işıklı, ilkçağ Eumeneia’sı­nın yerinde bulunduğuna göre 26, buradan geçilmiş olsa idi N i k eta s ‘ın “Eumeneia’dan geçildi, boğaza girildi” demesi gerektiği akla gelecektir. N i k eta s ‘dan en az 1300 yıl önce, Bergama krallarınca kurulup gelişti­rilen ve zaten o yüzden Eumenes Vurdu anlamında bir ad taşıyan Eume­neia, gerek hellenistik çağda gerek Roma egemenliği çağında oldukça önemli, yönetim örgütü açısından polis (kent) durumunda bir yerleşim merkezi idi ama, geç Bizans çağında böyle bir durumda olmadığı kesin­dir. Eumeneia adı, Bizans çağının hiçbir olayı vesilesiyle Ram say ‘de, G i b b o n ‘da, O s t r o g o r s k y ‘de yahut diğer Bizans tarihi kitapların­da anılmıyor. Eski yapılardan alınma sütunların bile sıradan yapı taşı ola­rak kullanıldığı duvarlar arkasına sığınmış olan, Eumeneia yerindeki orta­çağ yerleşmesi köy, ya artık Eumeneia adını taşımıyordu yahut da N i ­k eta s, bu köyü bilmediği gibi onun 1300 yıl önceki atası, zaten kendisi de pek şanlı olmayan Eumeneia’yı bilmiyordu. Nitekim günümüzde de en bilgili tarihçiler içinde dahi Çivril doğu yakınında Işıklı diye bir yer bu­lunduğunu ve onun, ilkçağ Eumeneia kentinin ardılı olduğunu bilecek olanlar sanmam ki birkaç kişiyi geçsin.

Buna karşı, Claukos/Kufi Çayı Vadisi geçidinin aslında Çivril’de de­ğil, onun doğu yakınında ışıklı’ da başladığı ve ışıklı, ilkçağ Eumeneia’sı­nın yerinde bulunduğuna göre 26, buradan geçilmiş olsa idi N i k eta s ‘ın “Eumeneia’dan geçildi, boğaza girildi” demesi gerektiği akla gelecektir. N i k eta s ‘dan en az 1300 yıl önce, Bergama krallarınca kurulup gelişti­rilen ve zaten o yüzden Eumenes Vurdu anlamında bir ad taşıyan Eume­neia, gerek hellenistik çağda gerek Roma egemenliği çağında oldukça önemli, yönetim örgütü açısından polis (kent) durumunda bir yerleşim merkezi idi ama, geç Bizans çağında böyle bir durumda olmadığı kesin­dir. Eumeneia adı, Bizans çağının hiçbir olayı vesilesiyle Ramsay ‘de, G i b b o n ‘da, O s t r o g o r s k y ‘de yahut diğer Bizans tarihi kitapların­da anılmıyor. Eski yapılardan alınma sütunların bile sıradan yapı taşı ola­rak kullanıldığı duvarlar arkasına sığınmış olan, Eumeneia yerindeki orta­çağ yerleşmesi köy, ya artık Eumeneia adını taşımıyordu yahut da N i ­k eta s, bu köyü bilmediği gibi onun 1300 yıl önceki atası, zaten kendisi de pek şanlı olmayan Eumeneia’yı bilmiyordu. Nitekim günümüzde de en bilgili tarihçiler içinde dahi Çivril doğu yakınında ışıklı diye bir yer bu­lunduğunu ve onun, ilkçağ Eumeneia kentinin ardılı olduğunu bilecek olanlar sanmam ki birkaç kişiyi geçsin.

4.2.İkinci kanıt: Peutinger Tablosu, Çivril yakınında İşıklı’dan Kufi Çayı boyunca kuzeydoğuya uzanan bir eski ana yol ‘u gösteriyor.

Çivril ve Işıklı yöresinden Sandıklı yöresine kestirme gidiş sağlayan bu eski ana yol hakkında Ram say ‘de[25] bilgi vardır. Buna karşılık, Homa/ Gümüşsu’dan veya pek yakınından başlayıp doğuya yönelen, kentler arası gidişte kullanılagelmiş hiçbir yol, Anadolunun tarihsel coğrafyasına ilişkin hiçbir belgede anılmaz. En azından Peutinger Tablosunun düzenlendiği çağdan, geç Roma çağından beri ana yol niteliği taşımış, kuşkusuz zaman zaman devletçe bakımdan geçirilmiş Kufi Çayı Vadisi yolu varken; daha İstanbul çıkışında, yani yollarda

T h e m a a[26]skerleri katılmadan yaklaşık 7 000 arabayla ağırlıklarını taşıtan Manuelordusu, hemen Homa/ Gümüşsu yakınlarında Düz Bel vb. yerlere doğrulup dağ patikalarında ilerlemeyi yeğlemiş olamazdı.