OSMANLI DÖNEMİNDE SANDIKLI VE ÇEVRESİ

İdari Yapı:  Afyonkarahisar ve çevresi,Yıldırım Beyazid  tarafından Osmanlı  idaresine   sokulmuş   fakat  Ankara  Savaşı’ ndan  sonra tekrar Germiyan hükümdarı 2.Yakub Bey’in eline geçmiştir.

1428 yılında Yakub Bey’in vefatı sonrası vasiyetine binaen kesin olarak Osmanlı idaresine  girmiştir. Bu  dönemden  itibaren  Afyonkarahisar Anadolu eyaletine bağlı bir sancak olmuştur.

Osmanlı  devleti  döneminde   Sandıklı’nın   Karahisar’ı   sahib sancağına bağlı en büyük kazası olduğunu görüyoruz.

Bu dönemlere ait  salname ve tahrir defterlerinin çok az bir kısmından istifade Edebilmekteyiz. Elimizde olan belgeleri incelediğimizde Sandıklı Kazası’nın,Osmanlı hakimiyetinden Cumhuriyet dönemine kadar önemli bir konuma sahip olduğu anlaşılmaktadır.

Salname  ve  değişik  defter  kayıtlarına  göre Osmanlı döneminde Sandıklı’dan kısaca bahsedelim.

2.Beyazıt zamanında tutulan defterlere göre Sandıklı Karahisar sancağına bağlı  bir  kazadır ve Elçi ismiyle bir nahiyesi bulunmaktadır. 2.Beyazid dönemi defterlerinde (1481-1512) Sandıklı kasaba şeklinde merkeze sahip kazalardan birisidir. Bu tarihte Sandıklı’da 8 mahalle,kendisine bağlı 47 köy,13 mezraa, 7 yaylak,2 çayır kayıtlıdır. Ayrıca bu dönemde Sandıklı’da kadılıkta bulunmaktadır.

Kanuni  dönemi  tahrir  defterlerinde  sancağa  bağlı ikinci kaza Sandıklı’dır ve  sekiz  mahalleden  oluşmaktadır. 2. Beyazid döneminde Sandıklı’ya bağlı Elçi nahiyesi bu tarihte görülmemekte olup Elçi  Nahiyesi  kaldırılarak  buraya  bağlı yerleşim birimleri Sandıklı’ya bağlanmıştır. Bu tarihte Çola  Kazası  Sandıklı Kazası’na bağlı bir Nahiye haline getirilmiştir. Bu tarihte;Sandıklı’ya bağlı 116 köy,34 mezra,21 çiftlik, 109 çayır, yaylak ve kışlak  bulunmakta olup Sandıklı’ya bağlanan Çola  nahiyesinde,  44 köy, 12 Mezra, 5 çiftlik, 46  çayır, yaylak  ve zemin olduğu kaydedilmiştir.

2. Beyazıt zamanında (1481-1512) Sandıklı’yı Karahisar’ı Sahib sancağının 7 kazasından birisi olarak görmekteyiz. 1530 yıllarında ise   Çola  Kazası’nın  Sandıklı’ya   bağlandığını, Elçi  Nahiyesi’nin kaldırılarak  buraya  bağlı bulunan yerleşim yerlerinin de doğrudan Sandıklı Kazası’na bağlandığı ifade edilmektedir.

XVI.yüzyılda 2.Selim saltanatı zamanında düzenlenmiş (H:980-M: 1572) olan Mufassal  Timar  Tahrir  defter  kayıtlarına  göre (Bu defterler  nahiye  esasına  göre  tutulmuş  olması  nedeniyle  kaza taksimatı   hakkında   bilgi   vermemektedir.)  Sandıklı’nın   kasabahüviyetinde,5 mahalle,113 köy,43 mezraa,14 çiftlik,96 çayır,yaylak,kışlaktan oluştuğu belirtilmektedir.

Avarız  defterleri – ve 2567 numaralı  Avarız defterlerine göre (Devletin harp gibi zorunlu hallerde ihtiyaç  duyduğu her türlü ayni, nakdi  ve  bedeni  hizmet  almasıdır.  Bu vergiler  divanın  teklifi ve padişah fermanı ile toplanan vergilerdir.)

H:1302 ve 1121)  (M:1623-1709 ) yılında Sandıklı Kaza merkezindeki mahalle,köy ve kasaba gerçek hane sayıları ile avarızhane miktarları (Tablo:4,5,6,7)

Sandıklı kazasının XVII.yüzyılın sonlarındaki durumu:

Bu zamanda 150 akçalık kazalardan birisi olan Sandıklı,Karahisarı Sahib’in  kasaba  mahiyetindeki  üç  nahiyesinden  birisidir. Avarız tahrirlerinin  yapıldığı  tarihten  yaklaşık  50  yıl  önce buraya gelen Evliya Çelebi’nin anlattığına göre;“burası gayet mahsullü bir yerdir.

Ayrıca  40  adet  leblebici  dükkanları  vardır. Bundan  başka diğer dükkan,han,hamam ve mescidi de mevcuttur.” Evliya  Çelebi’nin  verdiği  bilgiye göre; Sandıklı kazasının 70 tane karyesi (köyü)  mevcuttur.  Evliya Çelebi’nin  anlattıklarıyla  tahrir-i cedide   defterlerindeki   bilgiler  aynıdır.  İkinci tahrirde  Sandıklı Kazası’nın 71 köyü olduğu belirtilmektedir. Sandıklı Kazası, hem köy sayısı,nüfus miktarları ve toplanan vergi miktarları bakımından Karahisar-ı  Sahib  sancağı  kazaları  içersinde  merkezden  sonra gelen ikinci büyük kazadır.

Sandıklı’nın  XVII. Yüzyılın  ilk çeyreğinde avarıza tabi 6 mahallesi varken ,XVIII.yüzyılın başlarında mahalle sayısı 5’e düştüğü görülmektedir. Mahalle  isimlerinde  ise   bazı   değişikliklerin   yapıldığı görülmektedir. Bu mahalleler;1623 yılında Sandıklı’da bulunan altı mahalle’nin  isimleri, Hisar, Çay, İnce, Cami-i  Kebir,Çakır ve Şehrkırlu mahalleleridir.

1709 yılında ise Sandıklı’daki mevcut mahalle sayısı 5’e düşmüş olup  isimleri, Çakır, İnce,Çay,Hisar ve Cuma’dır.Sonuç olarak dört mahalle sonraki  tahrirde  isimlerini  ve  mevcudiyetlerini  korurken Şehr-kırlu mahallesi  tahrirde yer almamış, Cami-i  Kebir mahallesi ise Cuma olarak  değişmiş  olduğu  görülmektedir. Zira bu mahalle adından  da  anlaşılacağı  gibi   eski  yerleşim  birimlerinde   Cuma namazlarının kılındığı camilerdir. Bu da sonradan Cuma’ya dönüşmüştür diyebiliriz.

1296 yılı salnamesine göre Sandıklı’nın köy sayısı 100’dür. 1301 yılı salnamesine göre Sandıklı Kazası’nın köy sayısının 70 olduğunu görüyoruz.1287,1288,1289 (M.1870,1871, 1872) yıllarına ait Hüdavendigar Vilayeti  salnamelerine göre Sandıklı tek başına bir kaza iken;H.1291,1296 (M.1874,1879) yılı salnamelerine göre Sandıklı Kazası’na,Şeyhlü (Çivril), Danişmendlü Geyikler (Dinar) nahiyeleri  bağlanmış, H.1301 (M.1884) yılı salnamesine göre Sandıklı’ya  Dazkırı nahiyesi bağlanarak nahiye   sayısı  3 ’ e çıkmıştır.

  Kısaca Sandıklı Kazası’na bağlı Nahiyeler;

Geyikler (Dinar) Nahiyesi;   Dazkırı’nın doğusunda bir nahiyedir. Kadın erkek nüfusu 12996 dır. Hepisi müslümandır.55.000 dönüm hububat   merası,  150  kasabada,  450  dönüm  bağ, 150  dönüm bostan,50 köy,3178 hane,150 dükkan, 1 han,1 adet harap şekilde hamam, 32  camii  ve  32  mektep  bulunur. İskelesi 34 saat ötede Sarayköy’dür. Sandıklı’ya  9,  Karahisar’a  18, Bursa  Vilayetine 60 saattir.Denizli’ye 20 Isparta’ya 9,Uşak’a 14 saattir.Sukuti Akdağ’ından çam,meşe,ardıç ağaçları  olup  odun ve kereste imal olunarak buradan  naklonulur. Şeyhli  (Çivril)  Nahiyesi;  Kadın-erkek 19 bin nüfusu  Müslümandır. 19 Gayri müslim vardır. 25 bin dönüm hububat alanı, 5  bin  500  dönüm  bağ, 500 dönüm bahçe,5 bin dönüm mera, 59  köy, 2791 ev,  34 dükkan, 2 hamam,20 cami,54 mektebi havidir. Geniş bir ovanın doğusunda dağ eteğinde bir kasabadır. Bağlık ve bahçelik olup ekin ekilir.Şarkta  Akdağ’da çam,meşe ve ardıç ağaçları bulunup 7.5 saat mesafeden odun ve kereste nakilolunur.Kasabanın bir çeyrek  mesafesinde Baş Mağara namı ile güzel bir su vardır. Akdağ’da ayı,canavar,geyik ve ovada tavşan,keklik bulunur. Nahiyede 8 büyük cami,4 medrese ve 90 talebe bulunur. Bir tekke vardır. Abdurrahman  efendi, civar  köylerde  Habib  Acem,  Bekçe Sultan,Sarı,Koç,Abdurrahim babanın medfenleri ziyaretgahıdır. Çopuk, Yalaklı,Bin Candar adlı 4 çiftlik vardır.

Tazkırı (Dazkırı)  Nahiyesi;  Zabıtalık  olup  Geyikler  Nahiyesinin Batısındadır. 13 bin  müslüman nüfusa sahiptir. 56 bin 300 dönüm mera vardır.23 köy,2300 ev,50 dükkan, 2 han, 3  hamam  30 cami,25 mektep,4 çiftlik vardır.

H.1302-M.1885 yılı Osmanlı Salnamelerine göre Sandıklı şöyle tarif edilmektedir;

Batıda Uşak,Güneyde Çal,Doğuda Bolvadin,Kuzeyde Karahisar ile çevrilidir.Askeri merkezi olup,binbaşı ve diğer subaylar mevcuttur. Toplam  kadın ve  erkek  nüfusu: 25.970 ‘dir. 116  gayri müslim vardır.326.691 dönüm hububat alanı,1955 dönüm bağ,560 dönüm bahçe ve bostan,46.717 dönüm mer’ası vardır.70 köy,3931 ev,380 dükkan,4 han,2 Hamam, 73 cami ve 28 mektep bulunmaktadır.

Halkın vücut  yapısı  ve kemikleri kuvvetli,zeka yapısı yüksek,gayretleri olgun olup hepisi Osmanlı Türkçesi ile konuşurlar. Kuzeyden güneye 8 ,doğudan batıya 12 saat olup,2400 kilometre karedir. Mahsulatında  değişik  hububatından başka; afyon değişik fekave  üzümleri  olur. Sanatça  Isparta  ve  Burdur misalı bir alaca fabrikası  açılmıştır. İskelesi Sarayköy’dür. Sandıklı’dan Geyikler ve Dazkırı yolu ile 30 saatte varılır.Mezkur vilayete uzaklığı 40 saattir.

Kasabanın etrafı şamıhan dağlar ile çevrili olup ortası ovadır. Kenarında  şirin  ağaçlıklı bağlar, bahçeler  ve  bostanlar  bulunur. Kuvvetli suyu vardır ve hoştur. Doğu tarafındaki  dağlarda bulunan ormanlardan  kereste  ve  odun  (hıtap)  bulunur. Mesafesi en az 8 saattir.Az da olsa palamutta vardır.

Kaynak. Ali Osman Karakuş,Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Tarihte Sandıklı, syf.72-77 Malatya 2008,