OSMANLI DÖNEMİNDE SANDIKLI VE ÇEVRESİ
İdari Yapı: Afyonkarahisar ve çevresi,Yıldırım Beyazid tarafından Osmanlı idaresine sokulmuş fakat Ankara Savaşı’ ndan sonra tekrar Germiyan hükümdarı 2.Yakub Bey’in eline geçmiştir.
1428 yılında Yakub Bey’in vefatı sonrası vasiyetine binaen kesin olarak Osmanlı idaresine girmiştir. Bu dönemden itibaren Afyonkarahisar Anadolu eyaletine bağlı bir sancak olmuştur.
Osmanlı devleti döneminde Sandıklı’nın Karahisar’ı sahib sancağına bağlı en büyük kazası olduğunu görüyoruz.
Bu dönemlere ait salname ve tahrir defterlerinin çok az bir kısmından istifade Edebilmekteyiz. Elimizde olan belgeleri incelediğimizde Sandıklı Kazası’nın,Osmanlı hakimiyetinden Cumhuriyet dönemine kadar önemli bir konuma sahip olduğu anlaşılmaktadır.
Salname ve değişik defter kayıtlarına göre Osmanlı döneminde Sandıklı’dan kısaca bahsedelim.
2.Beyazıt zamanında tutulan defterlere göre Sandıklı Karahisar sancağına bağlı bir kazadır ve Elçi ismiyle bir nahiyesi bulunmaktadır. 2.Beyazid dönemi defterlerinde (1481-1512) Sandıklı kasaba şeklinde merkeze sahip kazalardan birisidir. Bu tarihte Sandıklı’da 8 mahalle,kendisine bağlı 47 köy,13 mezraa, 7 yaylak,2 çayır kayıtlıdır. Ayrıca bu dönemde Sandıklı’da kadılıkta bulunmaktadır.
Kanuni dönemi tahrir defterlerinde sancağa bağlı ikinci kaza Sandıklı’dır ve sekiz mahalleden oluşmaktadır. 2. Beyazid döneminde Sandıklı’ya bağlı Elçi nahiyesi bu tarihte görülmemekte olup Elçi Nahiyesi kaldırılarak buraya bağlı yerleşim birimleri Sandıklı’ya bağlanmıştır. Bu tarihte Çola Kazası Sandıklı Kazası’na bağlı bir Nahiye haline getirilmiştir. Bu tarihte;Sandıklı’ya bağlı 116 köy,34 mezra,21 çiftlik, 109 çayır, yaylak ve kışlak bulunmakta olup Sandıklı’ya bağlanan Çola nahiyesinde, 44 köy, 12 Mezra, 5 çiftlik, 46 çayır, yaylak ve zemin olduğu kaydedilmiştir.
2. Beyazıt zamanında (1481-1512) Sandıklı’yı Karahisar’ı Sahib sancağının 7 kazasından birisi olarak görmekteyiz. 1530 yıllarında ise Çola Kazası’nın Sandıklı’ya bağlandığını, Elçi Nahiyesi’nin kaldırılarak buraya bağlı bulunan yerleşim yerlerinin de doğrudan Sandıklı Kazası’na bağlandığı ifade edilmektedir.
XVI.yüzyılda 2.Selim saltanatı zamanında düzenlenmiş (H:980-M: 1572) olan Mufassal Timar Tahrir defter kayıtlarına göre (Bu defterler nahiye esasına göre tutulmuş olması nedeniyle kaza taksimatı hakkında bilgi vermemektedir.) Sandıklı’nın kasabahüviyetinde,5 mahalle,113 köy,43 mezraa,14 çiftlik,96 çayır,yaylak,kışlaktan oluştuğu belirtilmektedir.
Avarız defterleri – ve 2567 numaralı Avarız defterlerine göre (Devletin harp gibi zorunlu hallerde ihtiyaç duyduğu her türlü ayni, nakdi ve bedeni hizmet almasıdır. Bu vergiler divanın teklifi ve padişah fermanı ile toplanan vergilerdir.)
H:1302 ve 1121) (M:1623-1709 ) yılında Sandıklı Kaza merkezindeki mahalle,köy ve kasaba gerçek hane sayıları ile avarızhane miktarları (Tablo:4,5,6,7)
Sandıklı kazasının XVII.yüzyılın sonlarındaki durumu:
Bu zamanda 150 akçalık kazalardan birisi olan Sandıklı,Karahisarı Sahib’in kasaba mahiyetindeki üç nahiyesinden birisidir. Avarız tahrirlerinin yapıldığı tarihten yaklaşık 50 yıl önce buraya gelen Evliya Çelebi’nin anlattığına göre;“burası gayet mahsullü bir yerdir.
Ayrıca 40 adet leblebici dükkanları vardır. Bundan başka diğer dükkan,han,hamam ve mescidi de mevcuttur.” Evliya Çelebi’nin verdiği bilgiye göre; Sandıklı kazasının 70 tane karyesi (köyü) mevcuttur. Evliya Çelebi’nin anlattıklarıyla tahrir-i cedide defterlerindeki bilgiler aynıdır. İkinci tahrirde Sandıklı Kazası’nın 71 köyü olduğu belirtilmektedir. Sandıklı Kazası, hem köy sayısı,nüfus miktarları ve toplanan vergi miktarları bakımından Karahisar-ı Sahib sancağı kazaları içersinde merkezden sonra gelen ikinci büyük kazadır.
Sandıklı’nın XVII. Yüzyılın ilk çeyreğinde avarıza tabi 6 mahallesi varken ,XVIII.yüzyılın başlarında mahalle sayısı 5’e düştüğü görülmektedir. Mahalle isimlerinde ise bazı değişikliklerin yapıldığı görülmektedir. Bu mahalleler;1623 yılında Sandıklı’da bulunan altı mahalle’nin isimleri, Hisar, Çay, İnce, Cami-i Kebir,Çakır ve Şehrkırlu mahalleleridir.
1709 yılında ise Sandıklı’daki mevcut mahalle sayısı 5’e düşmüş olup isimleri, Çakır, İnce,Çay,Hisar ve Cuma’dır.Sonuç olarak dört mahalle sonraki tahrirde isimlerini ve mevcudiyetlerini korurken Şehr-kırlu mahallesi tahrirde yer almamış, Cami-i Kebir mahallesi ise Cuma olarak değişmiş olduğu görülmektedir. Zira bu mahalle adından da anlaşılacağı gibi eski yerleşim birimlerinde Cuma namazlarının kılındığı camilerdir. Bu da sonradan Cuma’ya dönüşmüştür diyebiliriz.
1296 yılı salnamesine göre Sandıklı’nın köy sayısı 100’dür. 1301 yılı salnamesine göre Sandıklı Kazası’nın köy sayısının 70 olduğunu görüyoruz.1287,1288,1289 (M.1870,1871, 1872) yıllarına ait Hüdavendigar Vilayeti salnamelerine göre Sandıklı tek başına bir kaza iken;H.1291,1296 (M.1874,1879) yılı salnamelerine göre Sandıklı Kazası’na,Şeyhlü (Çivril), Danişmendlü Geyikler (Dinar) nahiyeleri bağlanmış, H.1301 (M.1884) yılı salnamesine göre Sandıklı’ya Dazkırı nahiyesi bağlanarak nahiye sayısı 3 ’ e çıkmıştır.
Kısaca Sandıklı Kazası’na bağlı Nahiyeler;
Geyikler (Dinar) Nahiyesi; Dazkırı’nın doğusunda bir nahiyedir. Kadın erkek nüfusu 12996 dır. Hepisi müslümandır.55.000 dönüm hububat merası, 150 kasabada, 450 dönüm bağ, 150 dönüm bostan,50 köy,3178 hane,150 dükkan, 1 han,1 adet harap şekilde hamam, 32 camii ve 32 mektep bulunur. İskelesi 34 saat ötede Sarayköy’dür. Sandıklı’ya 9, Karahisar’a 18, Bursa Vilayetine 60 saattir.Denizli’ye 20 Isparta’ya 9,Uşak’a 14 saattir.Sukuti Akdağ’ından çam,meşe,ardıç ağaçları olup odun ve kereste imal olunarak buradan naklonulur. Şeyhli (Çivril) Nahiyesi; Kadın-erkek 19 bin nüfusu Müslümandır. 19 Gayri müslim vardır. 25 bin dönüm hububat alanı, 5 bin 500 dönüm bağ, 500 dönüm bahçe,5 bin dönüm mera, 59 köy, 2791 ev, 34 dükkan, 2 hamam,20 cami,54 mektebi havidir. Geniş bir ovanın doğusunda dağ eteğinde bir kasabadır. Bağlık ve bahçelik olup ekin ekilir.Şarkta Akdağ’da çam,meşe ve ardıç ağaçları bulunup 7.5 saat mesafeden odun ve kereste nakilolunur.Kasabanın bir çeyrek mesafesinde Baş Mağara namı ile güzel bir su vardır. Akdağ’da ayı,canavar,geyik ve ovada tavşan,keklik bulunur. Nahiyede 8 büyük cami,4 medrese ve 90 talebe bulunur. Bir tekke vardır. Abdurrahman efendi, civar köylerde Habib Acem, Bekçe Sultan,Sarı,Koç,Abdurrahim babanın medfenleri ziyaretgahıdır. Çopuk, Yalaklı,Bin Candar adlı 4 çiftlik vardır.
Tazkırı (Dazkırı) Nahiyesi; Zabıtalık olup Geyikler Nahiyesinin Batısındadır. 13 bin müslüman nüfusa sahiptir. 56 bin 300 dönüm mera vardır.23 köy,2300 ev,50 dükkan, 2 han, 3 hamam 30 cami,25 mektep,4 çiftlik vardır.
H.1302-M.1885 yılı Osmanlı Salnamelerine göre Sandıklı şöyle tarif edilmektedir;
Batıda Uşak,Güneyde Çal,Doğuda Bolvadin,Kuzeyde Karahisar ile çevrilidir.Askeri merkezi olup,binbaşı ve diğer subaylar mevcuttur. Toplam kadın ve erkek nüfusu: 25.970 ‘dir. 116 gayri müslim vardır.326.691 dönüm hububat alanı,1955 dönüm bağ,560 dönüm bahçe ve bostan,46.717 dönüm mer’ası vardır.70 köy,3931 ev,380 dükkan,4 han,2 Hamam, 73 cami ve 28 mektep bulunmaktadır.
Halkın vücut yapısı ve kemikleri kuvvetli,zeka yapısı yüksek,gayretleri olgun olup hepisi Osmanlı Türkçesi ile konuşurlar. Kuzeyden güneye 8 ,doğudan batıya 12 saat olup,2400 kilometre karedir. Mahsulatında değişik hububatından başka; afyon değişik fekave üzümleri olur. Sanatça Isparta ve Burdur misalı bir alaca fabrikası açılmıştır. İskelesi Sarayköy’dür. Sandıklı’dan Geyikler ve Dazkırı yolu ile 30 saatte varılır.Mezkur vilayete uzaklığı 40 saattir.
Kasabanın etrafı şamıhan dağlar ile çevrili olup ortası ovadır. Kenarında şirin ağaçlıklı bağlar, bahçeler ve bostanlar bulunur. Kuvvetli suyu vardır ve hoştur. Doğu tarafındaki dağlarda bulunan ormanlardan kereste ve odun (hıtap) bulunur. Mesafesi en az 8 saattir.Az da olsa palamutta vardır.
Kaynak. Ali Osman Karakuş,Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Tarihte Sandıklı, syf.72-77 Malatya 2008,