Yakın tarihimiz olan Milli Mücadele yıllarında Sandıklı’nın konumu ve önemi oldukça büyüktür. Özellikle “SAD” hareketinin merkezi olması bakımından dikkat çekmektedir.

Sandıklı, Yunan işgal kuvvetleri tarafından üç kez işgal edilmiştir. Bu işgallerin Sandıklı’da yoğunlaşması Türk ordusunun ve halkının kurtuluş mücadelesini kırmak maksadıyla yapılmıştır.

Sandıklı’nın kurtuluşu hazırlanan piyesler ve geçit törenleri, kurtuluşun canlandırılması şeklinde bayram havasında uzun yıllar kutlanmış , aynı tarihe denk gelen 12 Eylül darbesiyle karıştırılması gerekçesiyle kutlamalardan vaz geçilmiştir. Bu gün biz araştırmacılar konuya parmak bastığımızda ayıplanmak kaygısıyla konu örtbas edilmeye çalışılmaktadır. Unutulmamalıdır ki, bir yerin işgal edilmesi kimsenin elinde olan bir şey değildir. Zamanında biz Türklerde buraları başka milletlerden almışız. Tarihi gerçekler ne sebeple olursa olsun saklanamaz veya çarpıtılamaz.

Konuyla ilgili ilk resmi yazışmalar Sandıklı Belediyesi tarafından zamanın Belediye Başkanı Osman Seyman tarafından Genel kurmayla yapılmış ve resmi yazıyla Sandıklı’nın işgal ve kurtuluş tarihleri açıklanmıştır. Yine zamanın harp raporlarından anladığımız kadarıyla kısa süreli işgali yaşayan Sandıklı’da düşman etmediği mezalimi bırakmamıştır. 12 Eylül 1921 yılında tamamen düşman işgalinden kurtulan Sandıklı’nın kurtuluş günü de yukarıda ifade etmeye çalıştığımız kişisel düşüncelerle gündeme getirilmemektedir.  Hatta bazı ifadelerde Sandıklı’nın işgale uğramadığı için kurtuluşunun da olmadığını ifade eden yetkililerimizinde bulunduğunu belirtmek isterim. Bizler yaşadığımız şehri her yönüyle tanımalı, şehrimize hakim olmalıyız. Özellikle belirli bir mevkide oturuyor ve yönetici isek.

2008 yılında yayınlanan Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası tarihte Sandıklı isimli kitabımda belgeleriyle konuyu anlattık. Bu yazımızda başka bir araştırmacı hocamızın konuyla ilgili araştırmasına yer vermek istiyorum. Öncelikle belgeleri vermek istiyorum. Yıllardır konuyu anlatmaya çalışıyoruz. Bir araştırmacı belgesi olmadan asla konuşmaz. Bu vesile ile Milli Mücadele yıllarında bu vatan için can veren şehitlerimizi bir kez daha yad ediyoruz.

(İlgili Belgeler, Osman SEYMAN ve Ali Osman KARAKUŞ Arşivinden alınmıştır.)

İşgal Yıllarında Sandıklı /Dr.Muharrem BAYAR

(Baskı Hazırlıkları süren Sandıklı ‘da Tarihin Ayak İzleri Kitabından Alınmıştır)

1.İlk İşgali(08 Ağustos 1921)

İzmir’in işgalinin ardından Yunanlılar Batı Anadolu’daki ilerleyişlerine devam etmişlerdir. 24 Ekim 1920’dc Gediz’de Yunan kuvvetlerine karşı bir taarruz yapılmış, fakat düzenli bir Türk ordusunun olmaması sebebiyle Yunanlılara karşı başarısız olunmuştur. 10 Ocak 1921’e gelindiğinde düzenli bir ordu kurulmasıyla birlikte Yunanlılara karşı tekrar savaş açılmış ve İnönü mevkiinde I. İnönü Zaferi kazanılmıştır (Trikopis ve Papulas, 2001: 75). I. İnönü yenilgisinden sonra  ordusunun başarısını gören İtilaf devletleri Londra’da bir konferans düzenlemişlerdir. Amaçları Osmanlı Devletini yok sayan Sevr Antlaşmasını küçük  değişikliklerle kabul ettirmektir. Fakat Konferans bir sonuç vermeden dağılmış bunun üzerinden on gün geçmeden Yunan orduları bütün cephelerde taarruza geçmişlerdir (Kinros, 2006: 311). I.İnönü savaşından sonra Bursa dolaylarına çekilen Yunan kuvvetleri tekrar hazırlığa geçip yine İnönü mevkii Türk ordusuyla karşılaşmış ve 31 Mart 1921’de tekrar yenilgiye uğramıştır. 7-12 Nisan 1921 tarihleri arasında gerçekleşen Aslıhanlar muharebesinde Yunanlılar Afyon’u kuşatmışlar, fakat tam anlamıyla başarılı olamamışlardır. 10-21 Temmuz 1921 tarihleri arasında gerçekleşen Eskişehir-Kütahya savaşlarında Yunan Taarruzu karşısında başarısız olan Türk Ordusu Mustafa Kemal’inde emriyle Sakarya’nın doğusuna çekilme kararı almıştır (Atay. 1968: 337)

Batı Anadolu’da Yunan işgalleri devam ederken kısa süreli de olsa üç defa işgale uğrayan Sandıklı’nın ilk işgali 8 Ağustos 1921 tarihinde gerçekleşmiştir. Sandıklı bölgesinde 6’ncı Tümenden verilen bilgiye göre, düşman k kuzeyden Hasanbeli üzerinden Sandıklı’ya doğru ilerleyerek Savran- Hacan-Kılandıras hattında durmuştur.[1] Bu bölgeden güneye doğru hareketi düşman Hacan. Başağaç, Kılandıras sırtlarını işgal ederek 7 Ağustos 1921 gecesini burada geçirmiş, düşmanın Hacan ile Kılandıras arasında 6 bölük piyade ile 1 süvari bölüğünün bulunduğu Hacan ile Havran arasında bulunan kuvvetlerinin tahmin edilemediği ve bütün kuvvetin bir alay kadar  olduğu bildirilmiştir. Düşmanın, 4 piyade taburu. 100 kadar süvari ve 2 toptan oluşan kuvveti, 8 Ağustos 1921 sabahı. Sandıklı müfrezesine taarruza başlamış ve aldığı talimat gereği düşmanla teması koruyup. oyalama muharebeleri çekilmeye başlamıştır. Böylece Sandıklı akşam üzeri düşman tarafından işgal edilmiştir.[2] Düşmanın Sandıklı Müfrezesine taarruz etmesi üzerine Müfreze  Sandıklı’yı bırakarak saat 15.00’te Ballık istikametine çekilmiştir.[3] Bu Homa’da [4] yedekte bulunan tabur, Homa-Düzbcl-Kızılören-Ballık yoluyla Sandıklı istikametine hareket ettirilmiştir.[5] Bu kesimde de düşman hava keşif faaliyetine devam etmiştir. Sandıklı bölgesinde, on kadar düşman süvarisi Resul ve Ekinhisar kuzey sırtlarına geldikten sonra Başağaç’a dönmüş, sonra bir bölük kadar piyadesi Ekinhisar’a girmiş ve Kılandıras’taki ekinlerimize bir top atmıştır. Afyon istikametinden gelen bir düşman uçağı da Sandıklı’ya 20 kadar bomba atmış ve makinalı tüfekle ateş ettikten sonra Başağaç istikametine dönmüştür.[6]

9 Ağustos 1921’de düşman kuvvetleri Sandıklı’dan Hacan-Başağaç- Kılandııas kesimine çekilmiş, giderken bir kişiyi öldürmüş ve kışlayı yakmışlardır. Ekinhisar-Hacan arasında da dokuz köyün ekinlerini yakınışlardır.[7] Bunun üzerine bu istikamete Türk keşif kolları sürülerek düşmanla temasa geçilmiştir.[8]  9 Ağustos 1921 de 6. Grup Kumandanı Selahattin Bey tarafından Batı cephesi Kumandanlığı’na saat 13.40’da gönderilen 1717 numaralı şifreye göre Sandıklı Türk kıtaları tarafından tekrar geri alınmıştır.[9]  Buna karşılık Düşmanın iki süvari bölüğüyle de temasa hala devam edilmektedir.[10]

2.İkinci İşgali(11 Ağustos 1921):

 10 Ağustos 1921 sabahı Sandıklı çevresinde bir durgunluk vardır. Akşama doğru ise Kızılcaköy-Mırtat civarında görülen Yunanlıların iki alay kadar olduğu tahmin edilen bir kuvveti. 11 Ağustos 1921 sabahı 06.50dan itibaren Kızılcaköy- Mırtat bölgesinden Sandıklı istikametine ilerlemiş, burada bulunan 50’nci Piyade Alayı birlikleri ise Ballık-Sinekli hattına çekilmiş ve Sandıklı ile haberleşme kesilmiştir. Böylece Sandıklı ikinci kez düşman tarafından işgal edilmiştir. Buna rağmen 50’nci Tümen cephesinden alınan bilgiye göre düşman kuvvetleri Macıl- Kusura- Mingile hattının güneyine geçememiştir.[11]

6’ncı Tümenin gönderdiği bir piyade takımı ise Kusura’ya girmiştir. Diğer bir takım da Macıl istikametine gönderilmiştir. Bu kesimdeki Yunan kuvvetinin saat 11.30’da şoseyi izleyerek Afyonkarahisar istikametinde yürümüşe geçtiği haber verilmiştir. 6’ııcı Tümen Komutanlığınca Sandıklı civarında Hacan istikametine gönderilen süvari keşif kolu Hacan’a girmiş, 12 Ağustos 1921 gecesi Sorkun istikametine gönderilen keşif kolu ise bu kesimde düşmana rastlamamıştır.[12]Erkan-ı Harbi Umumi Reisi Fevzi Paşa’nın  verdiği bilgiye göre. Sandıklı’dan Afyon istikametine giden düşman kuvveti geceyi Başağaç, Hacan civarında geçirdikten sonra 14 Ağustos 1921 sabahı  Afyon’a çekilmiştir.[13]

14 Ağustos 1921’den 22 Ağustos 1921’e kadar Yunanlılar ileri harekata başlamışlardır (Ulusoy, 2006: 209). 21-22 Ağustosa kadar Sandıklı bölgesin de  durgunluk vardır. Dumlupınar’a 21 Ağustosta yapılan baskında, burada  bulunan ikmal merkezinin tam anlamı ile önemli biı tehlike atlatması üzerine Yunan Güney Tümenler Grubu Komutanı General Trikopis, Sandıklı bölgesi nin temizlenmesi için bu gün iki dağ bataryası ile takviye edilen 49’uncu Alayına, harekâta balamasını ve Sandıklı’ya yerleşmesini emretmiştir.  Trikopis. Sandıklı’da Türklerin 4500 er için ekmek hazırlattığını öğrenince bu harekâta daha büyük kuvvetlerle girişmeye karar vererek. 4 üncü Tümen 4 piyade alayından üç taburlu mürettep bir alay ve bir bataryayı Afyon karahisar’da toplamaya başlamış, bu toplama ancak 2 Eylül de sona ere bilmiştir.[14]

3. Üçüncü  İşgali(06-12  Eylül  1921):

3 Eylül 1921’de  İki Yunan piyade taburu Dumlupınar’dan ilerleyerek Güney’de toplanmış ve bir kısım kuvveti Toklusivrisi’ndeki süvari bölüğünü atarak Yağcı ve Çalcı istikametinde yürüyüp Uluköy batısına varmıştır. Paşaköy’de bir alay kadar düşman kuvveti geri püskürtülmüştür. Ahat ve Çivrilde toplandığı tespit edilen Yunan kuvvetlerinden Sandıklı genel istikametine hareketler tespit edildiği için Tümen. Afyon’a yapılacak baskından durumun aydınlanmasına kadar vazgeçerek, bulunduğu yerde kalmıştır.[15] 4 Eylül 1921 kolla ilerleyen Yunan kuvvetleri, iki taburla Çalcıyı ve bir taburla Yağcı’yı işgal etmişlerdir. [16]Düşmanın Sandıklı istikametinde hareketini önlemek üzere Tümenin piyade kıtaları Hacan-Susuz-Koçhisar hattında sıralanmışlardır.[17]  5 Eylül 1921 Saat 11.00 sıralarımla süvari ile takviyeli bir piyade bölüğü Hocalar’a, iki bölüğü de Çepni’ye yürümüştür.[18] Bunun üzerine bir topla taburu. Susuz doğusundaki mevzileri işgal için Sandıklı’dan hareket ettiri Bu sırtları işgal etmekte olan istihkâm müfrezesi ile akıncı kollan da Sandıklı’ya alınmışlardır. Saat 21.00’e doğru Sandıklı kesimindeki düşman kolları Kılandıras Daylık hattını geçememişlerdir.[19]

6 Eylül 1921 saat 04.15’te cephenin çeşitli kesimlerine açtığı topçu ateşi ile  taarruza geçen düşman, özellikle Ekinhisar-Susuz hattında etkili 1 başlamıştır. Tümen Komutanı, mevcut cephane bitinceye kadar muharebeye devam ederek, üstün düşman karşısında Ballık-Sinekli hattına çekileceğini Cephe ve Mürettep Tümen Komutanlığına raporla bildirilmiştir. Saat 18.30 şiddetlenen taarruz sonunda Sandıklı batısındaki kıtalar mevzilerini, boşaltmak zorunda kalmışlardır. Süvari birlikleri Çayköy güney sırtlarına. Piyade birlikleri Kozviran. Sinekli bölgelerine çekilmişler, iki kolla takibe geçen düşman karşısında Tümen Komutanı, Sandıklı’da bir kısım kuvvet bırakarak, birliklerini Çifut (Şuhut)’a almıştır. Saat 19.00a doğru Sandıklı da bırakılan Tümen birlikleri burayı boşaltmış, düşman da Sandıklı’yı işgal etmiştir.[20]

6’ncı Tümen Kumandanı Nazmi Bey in 7 Eylül 1921’de Genelkurmay Başkanlığına gönderdiği akşam raporuna göre düşman Sandıklı batı ve güneyinde çadırlı ordugâhlarında bulunmaktadır.[21] Düşman iki Piyade taburu ile Çayköy güneyinde 6’ncı Tümenin süvari birlikleriyle temasta bulunmuş ve her iki kol ile daha güneye hareket etmediği görülmüştür. 6’ncı Tümen ise piyade birlikleriyle 6 Eylülde olduğu gibi Kozviran-Sinekli bölgelerinde kalmış , karargâhı da Ballık’ta yerleşmiştir. Bu arada Sandıklı Jandarma Bölüğünden kaçakları tutmakla görevli müfreze. Ballık doğusunda ateşle karşılanmış ve bir şehit, bir yaralı er zayiat vermiştir.[22]Bölgedeki asayişsizliği gidermek üzere Yaprak-Şuhut hattına süvari bölüğü gönderilmiştir. Mürettep Süvari Müfrezesi Şuhut’a, oradaki süvari müfrezesi de Ballık’a alınmıştır.[23]

9-10 Eylül 1921de Bölgede herhangi bir olay olmamıştır. Yalnız, Papadimos Kolundan bir tabur Savran’a gönderilmiştir. 11 Eylül 1921 Saat 09.00’da bir Yunan uçağı. Sinekli civarındaki Tümen mevzileri üzerinde dolaşıp birkaç bomba attıktan sonra Sandıklı istikametinde uzaklaşmıştır. 12 Eylül 1921’de Ballık’ta bulunan 6’ncı Tümen Kumandanı Nazmi Bey’in Batı Cephesi Kumandanlığına saat 11.50 de gönderdiği rapora göre. düşman Sandıklı civarındaki bir kısım ordugâhları yakarak Ekinhisar istikametine çekilmeye başlamıştır. Kusura da bulunan süvarimiz düşmanı takip etmek üzere sevk edilmiştir. Yine Kusura’da bulunan piyade taburu da Çayköy sırtlarını tahrik etmiştir. Ballık ve Sinekli’dc bulunan kıtaatımıza da hareket emri verilmiştir.[24]6″ncı Tümen Kumandanı Nazmi Bey tarafından Batı Anadolu Menzil Müfettişliğine gönderilen diğer bir raporda ise düşman tamamen kuzeye doğru çekilmeye, Türk kıtaları da düşmanı takip etmeye başlamıştır. 6’ncı Tümen karargâhı Sandıklı’ya gelmiştir.

Sandıklı ve Çevresinde Yunan zulmü[25]:  Sandıklı’nın ilk işgali 8 Ağustos  1921 yılında 24 saat , ikinci

işgal 11 Ağustos 1921 yılında  yine 24 saat ile,üçüncü işgal ise 7 Eylül 1921 yılında olmak üzere 5 gün süre ile gerçekleşmiş olup 12 Eylül 1921 yılında,Şuhut’tan hareket eden Türk ordusunun yaklaşmakta olduğu haberini alan Yunan askerleri, Çiğiltepe’deki mevzilerine çekilmişlerdir.

Yunanlılar, Sandıklı’nın işgali sırasında 4 kişiyi öldürmüş, 2’si kız, 4’ü kadın olmak üzere toplam altı kişinin ırzına geçmiş, 524 adet hayvan ve 2100 iaşe gasp etmiş,1620 kişi de angaryada zorla çalıştırılmışlardır. Başağaç köyünden (şimdi kasaba) Ömer Hoca’yı minareden sallamışlar,Kozluca köyünü yakarak Kör Süleyman isimli kişiyi boğazından süngü ile kesmişlerdir.  Konuyu biraz  daha açacak olursak;Yunanlıların Sandıklımızda icra ettikleri bazı zulümler şunlardır; Talat Yalaz’ın arşiv

kayıtlarından tespit  ettiğine göre,Sandıklı ve çevresinde Kınık, Kırka,Kozluca,köyleri kısmen yakılmıştır.  16 Ekim 1921-27 Ağustos 1922 tarihleri arasında ise Yunanlıların Afyonkarahisar ve çevresinde çıkartmış oldukları yangınlarla ilgili olarak Genel Kurmay Başkanlığına sunulan rapora göre üç köyden başka; Körs (Gürsu-Davul Köy),Sandıközü, köylerinin de yakıldığı ifade edilmiştir.

22 Eylül 1921 tarihli askeri rapora göre ise;Sinan bey müfrezesinin taarruzu karşısında Bovadin-Çay hattında bulunan Yunan kuvvetleri Kuzey-batıya ve iki taburu ile Pazarağaç,Karacaören, Akarım(Akharım-Akmeram) köylerini yakarak İnli’ye çekilmişlerdir.

10 Ağustos 1921 tarihinde Yunanlılar, Sandıklı-Hacıhan (Hacan),Başağaç ve Kılandıras (Karadirek) kesimine çekilmiş,burada 1 kişiyi öldürmüşler, Askeri kışlayı yakmışlar,Ekinhisar ile Hacan arasında bulunan dokuz köyün ekinlerini ateşe vermişlerdi.

Sandıklı Kışlası’nı yakarak Karagözlerin Ali Osman’ı öldürmüşlerdir. Sandıklı’nın Sasak (sazak) mevkiinde Yunan uçaklarının inip kalkması için havaalanı yapımında,her haneden bir kişi zorla çalıştırılmıştır.

Yunanlıların, Afyonkarahisar ve çevresinde yaptıkları zulümlerin boyutu gerçekten çok büyüktür.  Afyonkarahisar genelinde Yunanlıların işgali sırasında resmi kayıtlara göre: Afyonkarahisar merkezde 221,Emirdağ ilçesinde 17,Sandıklı’da 6,Sincanlıda 204 olmak üzere toplam 448 ırza tecavüz olayı yaşanmıştır. Bu rakamlar Yunan zulmünün boyutunu gözler önüne sermektedir. Sandıklı’da iki köy tamamen,iki köy kısmen; 56 ev de tamamen yanmıştır.İhtiyaç sahipleri komisyonlardan 28 000 lira talep etmiş,1339/1923 yılında bu paranın verilmesi planlanmıştır.

Yunanlılar son defa Karahisar livası merkezini 12 Temmuz 1338’de işgal etmiş ve kuvvetlerini Sandıklı,Çivril,Bolvadin,Aziziye kazalarına çekmiş ve Sakarya savaşı neticesinde Bolvadin,Aziziye ve Sandıklı kazalarından çekilerek,merkeze bağlı köylerden 115,Çivril’den 22 köyü, Çivril kazası merkezini 27 Ağustos 1338 yılına kadar işgal altında bulundurmuştur.

Yunanlılar işgal sırasında ekin tarlalarını yakmanın yanı sıra,bir çok köyün ev kerestelerini alarak istihkamların yapımında ve bir kısmını da odun olarak kullanmışlardır. Milli Mücadele döneminin en önemli noktasında bulunan Sandıklı’nın yakın tarihteki rolu çok önemlidir.

Böylece 8 Ağustos 1921 tarihinden itibaren düşman işgaline uğrayan ve Yunan zulümlerini gören Sandıklı halkı 12 Eylül 1921’de düşmanın geri çekilmesiyle birlikte huzura kavuşmuşlar sevinç gösterileri içerisinde kurbanlar kesmişlerdir.[26]

6 Eylül 1921’den itibaren Yunan taarruz siperleri zayıflamaya başlamış ve 13 Eylül 1921’de Sakarya Zaferinin kazanılmasıyla tamamen kırılmıştır.Tarihten itibaren Savran’da toplanan Yunan Kuvvetleri Afyon istikametine çekilmelerine devam etmişler, Yunan erlerinin İzmir’e doğru  kaçtıkları  öğrenilmiştir. Çekilmekte olan Yunanlılar ise geçtikleri bütün  bölgelerde mahsulleri ve ormanları tamamen yakmışlardır.[27]

Menderes Bölge Komutanlığı (Yunan’ı denize döken Sandıklı ve Civarı yiğitleri): Sandıklı ve civarı yiğitleri olarak nam salmış bir birliktir. Milli Mücadele’de Menderes Bölge Komutanlığı adıyla 6.Müstakil Tümen olarak 26 Mayıs 1921 tarihinde 50,51,52.Piyade Alayı  oluşturuldu.52.Piyade Alayı ve 35.Süvari Alayı’nın Sandıklı’mızda sivil gruplara askeri eğitim vererek Ahırdağı’ndaki Toklu Sivrisin almış olan Miralay Mehmet Tevfik Bey’in komutasında bulunan Sandıklı ve Civarı yiğitleri Yunan askerlerini Urla’ya kadar kovalayarak denize dökmüştür.[28]