Karye-i Bektâş tımarı (BOA)

Yurdumuzda olduğu gibi çevremizde de bazı yer isimleri konuşmalarda lehçe ve şiveye uyarak değişeme uğramaktadır. Fakat bu isimlerin Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde, Tapu Tahrir Defterleri, Nüfus kayıt kütüklerinde ve diğer resmi belge kayıtlarında esas olan ismin kullanılması tarih açısından daha gerçekçi bir uygulama olacaktır. Yer isimleri konurken mutlaka bunun dayandığı o yeri kuran kişi, olay, boy adı, doğal görünüm…gibi değişik nedenleri vardır. Büyük Selçuklular döneminde 11. yy.dan itibaren (M.1116)  24 Oğuz boyundan büyük aşiretlerini bölerek Anadolu’ya yerleşmişlerdir. 1.Kılıç Aslan’ın oğlu Sultan Mesud, Oğuzların yardımı ile tahta geçti. Rumlardan boşalan yerlerin iskâna açılması için Orta Asya’dan dalgalar halinde gelen Oğuz Boyları’nın yerleştirilmesi için çalıştılar. Yeni kurulan yerler kuran boyun aşiretin, cemaatin ismini taşıdı. Ayrıca Türk Boylarının totem olarak kullandıkları hayvanların ismini taşıyan yurdumuzda 41 köy, mezra ve yerleşim birimi vardır. Yine 21 tane de Türk Takviminde kullanılan hayvanların adını taşıyan-boyların simgesi olan  (damga-sembol-ongun)  adlı yerleşim yerleri vardır.

Bugün ilçemizde ve çevremizde yerleşim yerlerinin isimleri mutlaka iyi tahlil edilmelidir. Anlamı olan kelimeler ancak ad olabilir. Köylerimizin bugün kullandıkları isimler ilk gün kurulduğundaki isim olduğu gibi, tarih boyunca değişik nedenlerle adı pek çok değişen yer isimleri vardır. Ahurhisar adı şimdi Yeşilhisar, Resil-Resul adı Yolkonak, Mezidlü adı önce Murtaza, şimdi ise Baştepe, Sinekli adı şimdi Ekinova, Karalar adı şimdi Kozvan, Mengüle adı önce Mingile şimdi ise Gökçealan, Karacaviran adı Karacaören… olduğu gibi pek çok yerleşim yerinin adı değişmiştir. Bunların yanında ilçemizde 95’ten fazla köy tarihten silinmiştir. Yağdı, Çeltüklü, İsa Özü, Ahmetli, Karaca, Çorhisar, Eymir, Çandır, Gencek….köyleri şu anda isimleri arşivlerde kalmış, kendileri ortadan kalkmıştır. İlçemizde bulunan köylerimizle ilgili geniş bilgiler basılacak kitabımızda verilmiştir.

İlçemizin pek şirin köyü olan Bektaş Köyü adı da halkımızın şive ve lehçe olarak kolaya kaçması nedeni ile Bekteş diye söylenmektedir. Bekteş kelimesinin sözlükte bir anlamı, karşılığı yoktur. BOA içinde ilçemize bağlı yerleşim yerleri sıralamasında… Karye-i Kusura, Karye-i Mingile, Karye-i Ak in, Karye-i Karkın, Karye-i Bektaş, Karye-i Dut Ağaç, Karye-i Selçik... sıralaması mevcuttur.

Elimde bulunan Başbakanlık Osmanlı Arşivleri ve diğer kaynaklardan aldığım pek çok belgeden sadece 3 tanesini takdim edeceğim. Eğer Osmanlıcayı iyi okuyabilen dostlarımız yazı hatlarını iyi incelerlerse; yazıda B-Kef-Te-Elif ve Şın harflerini, ismin yazımında T harfini Elif ile çekmekte, bu ise TA olarak okunduğunu daha net göreceklerdir. Şayet Elif harfi olmasa bunun sadece T olarak okunması gayet doğaldır. Osmanlı dil yapısı morfolojisine uygun olarak bu harfi TÂ diye okumak daha da doğru olacaktır. Böyle olursa bu köyümüzün adı BEKTÂŞ daha gerçekçidir. Zaten kayıtlarda da bu vardır. Fakat yurdumuzda dilbilimciler sesli harflerin üzerindeki aksan işaretini kaldırarak kullanmaktadır. Bektaş adı Oğuz Türkçesinde; sıra arkadaşı, akran, yaren, bey… gibi anlamlara gelir.

1883 yılı Haziran ayında yöremizi ziyaret eden Prof. William Mitchell Ramsay The Cıtıes and Bıshoprıcs of Phrygıa (Prygya Şehirleri ve Piskoposları) isimli eserinin 707–708. sayfalarında bölgemize ne zaman kiminle geldiğini ve hangi yerleri gezip-incelediğini ”Glaukos Vadisi Yolları” başlığı altında sıralamayı şu şekilde belirtir: —Dut-Agateh (Dutağaç), Bektash (Bektaş), Karghyn (Karkın) Ak-Inn, (Akin), Seljük (Selçuk) ve Tchai-Keui (Çayköy).

Okumadan ve anlatımdan kaynaklanan kişisel hatalarımız varsa her zaman özür dileriz. Bu şahsi bir konu değil, arşivlerde ne varsa onları ortaya çıkarma gayretinden doğan bir çalışmadır. Folklorik olarak efsane ve mitolojik verilerin öne çıktığı bazı inceleme ve araştırmalar belgesiz olduğu için cılız ve mesnetsiz kalmaktadır. Tarih adına bir şey ortaya konuyorsa mutlaka belgesi olmalıdır, diye düşünmekteyim.

Şu anda https://www.e-icisleri.gov.tr/Anasayfa/MulkiIdariBolumleri.aspx‎ internet sitesinde İller İdaresi Genel Müdürlüğü listelerinde Afyonkarahisar-Sandıklı-Merkez-Bektaş Köyü adı kayıtlıdır.

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü (BOA) da bulunan belgelerden burada üç tanesini (1841, 1851 ve 1910–1915 yıllarına ait)  takdim ediyorum. Bunların dışındaki bir belgeyi başlık altında verdim. Başlıklarına ait bölümler uzunca olduğu için sadece okumaları, metinlerin kendileri ve transkripsiyonları (okunduğu gibi yazma) verilmiştir. Kesin olmayan yerler *** ile geçilmiştir.

            BELGE:1

BOA. (Başbakanlık Osmanlı Arşivleri) Gömlek No:491 Fon Kodu: ML. CRD. d…) TANZİMAT-İ HAYRİYE USULU MUADİL-ŞUMULÜ İKTİZASINCA KARAHİSAR –I SAHİB MUHSALLIĞI DÂHİLİNDE BULUNAN NEFS-İ SANDIKLI MAHALLATINDAN BER MUKTEZASI TALİMATNAMESİNE İNTİHAB-I AZA-I MUKTEDİR MAHALLELERİN SÖZ ANLAR VE ASHAB-I EMLAK VE ERBAB-I İKTİDAR AZA OLANLARIN ESMALARINA BEŞER DEFA FER’İ EYLEYÜP ESMALARINA TESADÜF İLE KAZA-İ MEZBURA CELB VE CEM’İ OLANLARIN ESAMİLERİNİN TAKDİM KILINAN DEFTERİDİR Kİ ZİKR OLUNUR 15.Cumadel-ûla.1256 ‘DA. ( M.1841)

Tanzimat gereğince Karahisar-ı sahip Sancağı, Sandıklı kazası, mahalle ve karyelerinde aza seçilebilecek nitelikte olan adamların isimlerini mübeyyin defterdir.

KARYE-İ BEKTAŞ

Arslan oğlu Halil

*** Osman oğlu Muhammed

Abdal oğlu Mustafa

Hacı Osman

Abu Zeyd oğlu Hasan

BELGE:2

SANDIKLI MERKEZ VE KÖYLERİNE AİT R.1331-M.1915 YILI NÜFUS VE HANE LİSTESİ

ESAME-İ MAHALLAT VE KUR’A EVVELKİ MİKTARI EL-YEVM HALİ MİKTARI MÜLAHAZAT

Yekûn   Zükur    Ünas      Hane      Yekûn    Zükur    Ünas      Hane     

“              Bektaş   Karyesi                  590         271         319         97           731         364         367         133         Türk

NOT: Burada verilen ilk rakamlar (evveli miktarı) 1900 yılına ait nüfus bilgileridir.

BELGE:3

BSM. Hüdavendiğar Eyaleti Mülhakatından Karahisar-ı Sahip Sancağı kazalarından Sandıklı Kazasında kâin kâffe-i nüfus-u zükurun atmış altı senesi eylül iptidasından kanun-u evvel nihayetine kadar dört mahlık vukuatın kemiyetine mebni yoklama defteridir. (1266–1851)

BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivleri) Sıra: 38 Gömlek No:22639 Fon Kodu: MAD. d. Sandıklı kazasının defterde isimleri yazılı mahalle ve köylerinde sakin İslam erkek nüfus içinde 1266 Eylül başından Kanun-ı evvel sonuna kadar doğan, ölen, harice veya askere giden, hariçten veya askerden gelenlerin isim, yaş ve meşruhatını gösteren nüfus yoklama defteri. (Dış kabı yoktur. Sadece erkek kaydı vardır.)

KARYE-İ BEKTAŞ: Hane :45       Numara:2        Oğlu Osman bin Mahmut S:18,

Hane  :52       Numara:4        Hafidi Mehmet bin Mehmet- Mah (ay):4

Hane  :53       Numara:4        Hafidi Ali bin İbrahim- Mah: 2

Buraya kadar sunduğum Osmanlıca belgeleri Uzun Çarşı Helvacılar Sokak’ta bulunan büromda bana takdim eden Saygıdeğer Dr. Muharrem Bayar Hocama bu vesile ile ayrıca teşekkürlerimi sunarım.

Türk-İslam dünyasının manevi önderi Hacı Bektâş-ı Veli’nin doğumundan Anadolu’ya gelişini, yetiştirdiği erenlerini bölgemize gönderdiği…yaşamını anlatan Osmanlıca el yazma bir eser elimdedir. İleride basımını düşündüğüm 280 sayfalık el yazma eserin ilk sayfasında görüleceği üzere “Menâkıb-ı Şerif Kutbül-Aktâb Hacı Bektâş-ı Veli Kaddesallahu-l-azîz” başlığı vardır. Burada ise Bektaş adındaki T harfi elif ile yukarı çekmekte, TÂ sesi vermektedir.

Bu ve diğer pek çok belgede BEKTAŞ adı Osmanlıca yazımları ile açık seçik bir şekilde görülmektedir. Arşivlerde bulunan bu belgelere göre köyümüzün adı BEKTAŞ KÖYÜ’ dür. Fakat halkımız giriş bölümünde açıkladığım gibi şive ve lehçe değişimi olarak A harfini E harfine değiştirerek basitçe kullanmaktadır.

İlçemizin tarih ve coğrafyasına ait pek çok değişik bilgi ve belgelerin yer aldığı 450 sayfalık “Belgelerde Sandıklı Coğrafyası ve Tarihi” ve çevremizde yaşayan pek çok değerli zatın tanıtıldığı 380 sayfalık “Belgelerde Sandıklı Velileri ve Büyük Zatları” isimli kitap çalışmalarımız basım aşamasına gelmiştir. Daha geniş bilgi ve belgeler söz konusu kitaplarda mevcuttur. Burada yayınlanan belgeler adı geçen kitaplardan alınmıştır. Uygun zamanlarda diğer yerleşim yerleri ile ilgili somut ve resmi belgeleri siz saygıdeğer okuyucularımıza takdim etmeye devam edeceğim inşallah.

27.12.2013

Hüseyin HÜSREVOĞLU

Emekli Öğrt. Araştırmacı-Yazar