Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü, Evkaf-ı Humayun’nda bulunan Sandıklı ile belgeleri incelemekteyim. Şu güne kadar inceleyip Türkçeye çevirisini belgelerde, Cami ve Mescitlere ait belgelerin bulunduğu 170 sayfalık kitap ve kapağı da hazır olup, sponsor aramaktadır.

Basıma hazır olan söz konusu kitabın kapağı

Osmanlı Arşivlerindeki belgelerde adı geçen ve belgesi bulunan ilçemiz merkezindeki 15 cami-mescit şu anda yoktur. Belki bunların adları değişti, belki tamamen ortadan kalktı. Şu anda mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait olan cami-mescitlerin bazıları halen adı ile mevcut olup, diğerlerinin ilk adlarını ve şimdiki durumlarını bilemediğimiz için kesin bir hüküm vermek doğru değildir. Aşağıda adları ve belgeleri sunulan cami-mescitlerin konumları çok geniş bir araştırma yapılmalıdır. Bazılarının adı değişmiş, bazıları tamamen kalkmış olabilir. Şu anda Topeşe, Kabak, Hamamönü, Muradin, Yeşildirek Camilerinin ilk konumlarını tespit edemiyoruz. Aşağıdaki yazımlarla ilgili Osmanlıca metinleri merak eden ve görmek isteyen saygıdeğer okurlarımıza belgeleri her zaman takdim edebiliriz.

Eskiden cuma namazı kılınan minberi ve kürsüsü olan yerlere cami, minberi-kürsüsü olmayan ve sadece vakit namazı kılınan yerlere mescit denirdi. Eskiden Sandıklı’da Cuma namazları sadece Ulu Cami’de kılındığı için buradaki mahalle Cuma Mahallesi adını almıştır.

Sandıklı’da kaybolan cami-mescitlerin adları ve bunlarla ilgili belgelerin birer Türkçesini takdim ediyorum:

1.HACI İBRAHİM MESCİDİ: Sandıklı’da bulunan ehl-i hayır Hacı İbrahim isimli zatın yaptırdığı bu camiyi tüm inceleme ve araştırmalarımıza rağmen yerini tespit edemedim. Cami hakkında pek çok resmi arşiv olmasına rağmen bugün hangi camimiz olduğunu bilemiyoruz.  Verilen tarihlere göre şimdiki Yeşildirek Camii olmasını tahmin ediyorum. Çünkü yapım kitabesi H.1213 (M.1798)dür. Gerçi Yeşildirek Camisi’nin kitabesindeki tarih yanlış okunmuş 1210 yazılmıştır. Caminin ilk adı Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün cumhuriyet öncesi belgelerine ulaştığımızda bu konu kesinlik kazanacaktır.

Elimizde bulunan Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğünde buluna HAT. Img.13825 numaralı belgenin bazı kısımlarını sunuyorum:

Nezaret-i Evkaf-ı Hümayuna mülhak evkafından Sandıklı Kazasında Hisar Mahallesinde El-Hac İbrahim nam Sahib-i hayrın bina eylediği cami-i şerife bir veçhe hasbi hitabeti ciheti mutasarrıfı Seyid Hafız Ali Halife’nin vefatı cihetiyle ——-25.3.1253 (M.1838)

2.ÖMER AĞA CAMİİ: Bu caminin yerini tespit edemedim. Bu camiye ait Kızık Kasabası’nda vakfedilmiş bir değirmeni olduğu belgelerde görülmektedir.

H.1255 (M.1837) yılı Osmanlı Evkafı Muhasebesi yapılan vakfiye listesinde şu ifade vardır: Sandıklı kazasına vaki’ Ömer Ağa Camisi’ nin 10–20–40 kuruş Muaccilen Hazineye– Hazine-i Evkaf-ı Hümayuna.

3. AHİ ARAP MESCİDİ: Yerini bilemediğimiz bu mescit ile ilgili şu belgeler vardır:

Nefs-i Sandıklı- H.1242 M.1828 yılına ait Osmanlı Evkaf listesindeki belge: Kaza-i mezkûrda vaki’ Ahi Arap ve Şeyh Kavak zira-ası mahsulü ile Camii-i Kebir müezzinliğine mutasarrıf olan Molla Nimetullah ve Mehmet idüğü. Bedel olunan kıymet: 236 guruş 30 para

4.ŞEYH KAVAK MESCİDİ: Yerini bilemediğimiz bu mescit ile ilgili şu belgeler vardır. 1266-M.1852 M.1852 yılı Osmanlı Evkaf Kayıt defterindeki belgede şu ifadeler vardır: Vakfı- Camii-i Kebir, Ahi Arap ve Şeyh Kavak der nefs-i Sandıklı ber meşruta-i müezzinlik bâ-berat-ı ahdi-i mutasarrıf Muhammed ve Osman berhayat ve Feyzullah sülüsü mahal-i hazine idüğü. Bedeli 600 Sülüsü hisse mahalli fiha –200=400 guruş ber-veche hasbi rü’yesidir.

5.CUMA MAHALLESİ YUSUF OĞLU MURAD MESCİDİ: Evkaf kayıtlarında şu cümle geçer: Sandıklı’da Cuma Mahallesinde Yusuf oğlu Murat’ın müceddiden bina eylediği camii hitabeti-çün rubi’ harç-ı berat varaka-i baha ve vakfiye kaydiyesi: 100 guruş

6. ÇAKIR MAHALESİ MESCİDİ: Bu caminin yerini tespit edemedim. Çakır Mahallesi halen çok geniş bir mahalledir. Bu mahallede bulunan Şeyh Küçi Müslehaddin, Hoca Fakih, Öksüzce, Şükrü Bey, Müstecab, Dedeler, Bey, Damardı Camilerine ait belgeleri elimizde, yerleri halen mevcuttur.  Arşiv belgelerinde ifade edilen Çakır Mahallesi Camii’nin belgesi şu şekildedir:

H.1267-M.1853 Yılına ait Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü EV. d.14527–4 sayılı belgesi şu şekildedir: Vakfı-ı Mescit der mahalle-i Çakır der kaza-i mezbur mütevellisi El-Hac Mustafa bin Ali ile rüyet olunan muhasebesidir. Neması:710 Nukûdu-u: 4737. 710–610 Ba-defter-i müfredat masarifi fiha =100–6 Harç muhasebesi = 93 guruş 30 para

7.MESCİDİ-İ ZİNCİRLİ: H.1201 M. 1786 yılına ait Başbakanlık Osmanlı arşivi Bab-ı Âsafi defterinde Çakır Mahallesinde mukim kayıtlı zatlar içinde şu ifade vardır: Mahalle-i Hisar. Süleyman. El-İmam bi-Mescidi-i Zincirli ba-berat-ı âli…

8.DAMARDI MAHALLESİ CAMİİ: Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğünde bulunan 5.Kanunu-Ûlâ.96 (M.1882) tarihli belgede şu ifade vardır: Kasım Bey Mahallesinde Damardı Mahallesi Camii imameti cihetinde — efendiye rubi harç beratı varaka-i baha:17 guruş.

Bu caminin Gülbahçe Sokak girişinde bulunan Damardı Çamaşırlığı ve Çeşmesi’nin önündeki geniş alandır.

9.BEY MESCİDİ: Bu mescidin yerini tespit edemedim. Bu mescit ile ilgili belgeler Başbakanlık Osmanlı Arşivleri içinde yer almıştır.

H.1242 M.1828 yılına Osmanlı arşivleri içinde şu bilgi vardır: Kaza-i mezkûrda Çakır Mahallesinde Bey Mescidi imamet cihetinde mutasarrıfı olan Hasan bin Halil idüğü. Bedel olunan: 19 guruş

10.ÖKSÜZCE MESCİDİ-ZAVİYESİ: İlçemiz Çakır Mahallesinde bulunan Şükrü Bey Mescidi’nin (Şaloğlu Camii)  200 m. kuzeyinde bulunan köşede (şimdi ev oldu) bulunan yerde Öksüz Mecid kabri vardır. Bu alanda kurulu olan mescit ve zaviye Öksüzce olarak arşiv belgelerinde yer almıştır.

Kaza-i Sandıklı Mukaffan-ı Hususi H.1232-M.1818 Yılına ait Osmanlı Evkaf kaydı şu şekildedir: Vakfı Muhammed Bey deruhte-i mütevellisi Hurşit bin Abdullah ile rüyet olunan muhasebesidir. Yağhane icarı hâsılı 200 kuruş. Attar dükkânı icar-ı hâsılı 150 kuruş. Keçeci dükkânı icarı:50 kuruş. Yekûn: 400 kuruş –114 kuruş Camii-i Kebir ve Öksüzce Mescidi (revgan) rakun-baha ve cüz-hun vazifeleri fiha. 17 Harç muhasebesi fiha. (revgan=yağ /Rakûn: zağferan için) kalan 269 kuruş

Burada adı geçen ve tahsis edilmiş yağ imalathanesi, attar dükkânı ve keçeci dükkânının şu anda yerini ve durumunu tespit edemedim)

            11.DEMİRCİ MESCİDİ: Belgelerde adı geçen caminin yerini tespit edemedim

12.ÇAY MAHALLESİ MESCİDİ: Tarih İnceleme Dergisi Cilt. 25 Sayı: 2 Yıl 2010 (Dr. Özer Küpeli-Ege Ü.Atatürk İlkeleri ve İnk. Tarihi Bölümü-İZMİR) çalışmasında bu cami ile ilgili II. Bâyezid Dönemi hakkında şu cümle vardır:—Nitekim Ahi Bâyezid Zaviyesi’ne ait iki kasap dükkânının yıllık geliri 720 akçe iken, aynı zaviyenin diğer 9 dükkânının geliri ancak 357 akçedir. Yine Mevlana Taceddin Zaviyesi’nin bir dükkânının yıllık geliri 100 akçe iken buna karşın Çay Mahallesi Mescidi’ne ait 4 dükkânın yıllık geliri sadece 50 akçedir.

13.DERVİŞ DEDELER CAMİİ: Caminin bulunduğu sokak başındaki evin duvarında levha görülmektedir. Bu evde geçen hafta yıkıldı, levhayı hatıra olarak aldım. Söz konusu cami şu anda market olarak kullanılmaktadır. Ne yazık ki bu sokak adı da değişti ve Efendi Sokak oldu.

H.1299-M.1881 yılı Osmanlı Evkaf (arazi-i mevkufa yoklama hülâsatı) listesinde il genelinde en fazla Sandıklı Vakfiyeleri yer almıştır. Bu belgede şu kayıt vardır:

Esami-i Liva ve Kura  Esami-i Hayrat-ı Evkaf                       Tahakkuk Eden       Tahsil Olunan Guruş-para

Karahisar-ı Sahip-Sandıklı     Ahi Bâyezid Vakfı                   118,00             118,00

                                               Yalıncak Baba Vakfı               94.20               94.20

Kubbelü Cami-i Şerifi Vakfı 37,39                37,39

                                                               Dedeler Camii Vakfı             49.11               49.11

                                   Mürüvvet Baba Vakfı             45.02               45.02

Şimdi tamamen ortadan kalkan evin duvarındaki “Dedeler Cami Sokağı” levhası

14. HALİL BEY MESCİDİ: 16.yy ilk yarısında 1530 yılına ait defterde, Sandıklı’da sadece Sandıklı Camisi’nin adı geçer. Buna karşılık şehirde yedi mescidin bulunduğu kaydedilmiş, ancak isimleri verilmemiştir. Diğer taraftan şehir merkezinde ki mahallelerde altı imamın kayıtlı olduğu görülmektedir. Sandıklı mahallelerinin isimleri arasında cami adı, Mescid-i Halil Bey ve Kubbelü Mescit isimlerine rastlanmaktadır. Bunlardan Cami (Cuma) Mahallesi ismini Sandıklı Cami’sinden alırken, Mescid-i Halil Bey ile Kubbelü Mescit Mahalleleri de isimlerini mahallede bulunan mescitlerden almış olmalıdır. Bu mahallelerin şu anda tam yerini tespit edecek belge ve bilgilere ulaşamadım.

16.yy ikinci yarısında Sandıklı Kaza merkezi ve buraya bağlı köylerden 25 cami ve mescit kayıtlıdır. Adı geçen bu listede Halil Bey Mescit kaydı vardır.

Şu anda Halil Bey Mescidi denilen bir yer maalesef yoktur.

15. ECE MESCİDİ: Bu ismi ilk defa Tarih İncelemeleri Dergisi Cilt.26 Sayı:2’de gördüm. Burasının nerede olduğu tespit edemedim. İlgili çalışmada şu bilgiler vardır: Mescitler mahalle aralarında yer alan camiden küçük mabetlerdir. Sandıklı’da kaç mescit bulunduğuna dair incelediğimiz dönemde tek kayıt 1530 tarihine aittir ve bu tarihte 7 adet mescit bulunmaktadır. Bunların büyük kısmı bulundukları mahalle ile aynı adı taşımaktadır. Nitekim Kubbeli Mescit, Ece Mescidi, Halil Bey Mescidi ve Çay Mescidi bunlardan bazılarıdır.

Sandıklı’ya ait kasaba ve köylerimizde de kaybolan mescit ve camiler vardır. Kitabımda sunulan listede 82 cami adı vardır. Bunlardan pek çoğu şu anda yoktur. Cami-mescit yanında bunların vakfiye olan dükkân, han, hamam, tarla, bahçe… gibi gelir getiren mal varlıkları da maalesef kişilerin eline geçmiştir. İlçe merkezinde mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne tarihi 19 cami kaydı vardır. Üst tarafta sunulan belgelerde camilere-mescitlere ait vakıf malları da maalesef şu anda kişiler elindedir.

Sizlerin elinde bu mescit ve camilere ait belge-bilgi varsa ulaştırırsanız Sandıklı adına bir kültür hizmeti yapmış olursunuz. Tüm belgelere dayalı olarak tespit edebildiğim 128 adet mescit-camilere ait belge, fotoğraf ve bilgileri basıma hazır  “BELGELERDE SANDIKLI CAMİ-MESCİT VAKIFLARI” isimli kitap çalışmamda bulabilirsiniz.

01.03.2013

                                                                                              Hüseyin HÜSREVOĞLU

                                                                                              Emekli Öğr. Araştırmacı-Yazar